خرس بلوچی گونه در معرض انقراض
گونه های حیوانی بسیاری به خاطر ناآگاهی و اهمال کاری ما انسان ها در سال های گذشته از بین رفته است. خرس سیاه آسیایی یابه طور دقیقتر خرس بلوچی از گونه های زیبا و نادریست که در برخی مناطق ایران از جمله سیستان و بلوچستان زندگی می کند. ور در معرض انقراض است ونیازمند حمایت وتوجه بیشتری است.
خرس بلوچی که در گویش بلوچی به «مَم» یا «هرس» معروف است دارای ارزش های زیستی، زیبایی شناختی، علمی است.
خرس بلوچی را در ایران برای اولین بار جانورشناس روسی، به نام زارودنی، اوایل قرن بیستم در بلوچستان دید. پس از آن تا مدت ها دیگر خبری از آن نبود. تا جایی كه محققان فكر كردند نسل این گونه زیبا در ایران منقرض شده است. تا اینکه در ۱۳۵۲ دوباره در مناطق جنگلی جنوب كرمان خودی نشان داد.
هم اکنون در دنیا حدود ۸ گونه خرس شناسایی شده که از میان آنها دو گونه خرس قهوه ای و خرس سیاه آسیایی در ایران نیز زندگی می کنند. خرس بلوچی یکی از شاخص ترین گونه های خرس در آسیا و جنوب ایران است. این نوع خرس بنامهای دیگری مثل خرس ماه، تبتی و خرس سیاه هیمالیایی نیز شناخته میشود. تاکنون هفت زیر گونه برای خرس سیاه آسیایی تعیین شده است که زیر گونه «بلوچی» آن در ایران و پاکستان پراکندگی دارد.
زیرگونهها خرس آسیای
خرس سیاه اوسوری جنوب سیبری، شمال شرقی چین و شبهجزیره کره
خرس سیاه بلوچی خرس سیاه – رودان. جنوب بلوچستان
خرس سیاه تبتی آسام، نپال، میانمار، تایلند و آنام
خرس سیاه فورموسان . تایوان
خرس سیاه ژاپنی ژاپن جزایر هونشو و شیکوکو. در کیوشو منقرض شده است.
خرس سیاه هندوچین هیمالیا و هندوچین
خرس سیاه هیمالیایی کشمیر، هیمالیا و سیکیم
خرس سیاه بلوچی (نام علمی: Ursus thibetanus gedrosianus) نام یک زیرگونه از خرس سیاه آسیایی است. این زیرگونه که با نام خرس سیاه پاکستانی نیز شناخته میشود در کوهای بلوچستان در جنوب ایران و پاکستان وجود دارد.
این حیوان یکی از آرام ترین گونه های حیات وحش است. مم بلوچی بسیار منزوی است و به هر طریقی که شده، از انسان دوری می کند. این ویژگی خرس سیاه آسیایی درحالی است که بدلیل از دست دادن زیستگاه مناسب، از نظر تغذیه بشدت به انسان وابسته است. مهم ترین منبع غذایی این گونه خرماست که ۸۵ درصد رژیم غذایی آن را در برمی گیرد. کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان تنها زیستگاه های باقیمانده خرس سیاه آسیایی در ایران هستند.
مهمترین عامل از بین رفتن گونه های حیوانی در معرض انقراض تخریب زیستگاه های آنهاست که مستقیم و غیرمستقیم بر بقا یا نابودی این حیوانات تأثیر می گذارد و باعث کوچ آنها از یک نقطه به نقطه دیگر می شود. افزایش سلاح های شکاری در دست مردم تهدیدی دیگر برای خرس سیاه آسیایی است.
مشخصات ظاهری خرس بلوچی
جثه متوسط در بین گونه های دیگر خرس ها و طول بدن این جانور با توجه به شرایط محیطی و نوع تغذیه ای که انجام می دهد متغیر بوده و از ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است. وزن آن متناسب با جنس و سن ۵۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم است.وزن خرسهای ماده کمی کمتر از خرسهای نر است. اندازه آنها به عوامل خاص زیستگاه آنها از جمله تامین مواد غذایی، فصل و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. خرس سیاه آسیایی از خرس قهوه ای کوچک تر است.
ناخن های بلند و تیز خرس سیاه برای بالا رفتن از درخت بسیار مناسب اند. خرس سیاه برای زندگی روی درخت سازگار شده و چنگال های تیز دست و پا طوری قرار گرفته اند که به بالارفتن او از درخت کمک می کنند. روی درخت، شاخه ها را زیر خود قرار می دهند و از این رو، این نمایه های شبه “آشیانه” یکی از نشانه های مهم حضور آنها در هر منطقه است.
این نوع خرس با خرس سیاه آمریکایی تفاوت هایی دارد. بر روی سینه خرس سیاه آسیایی علامتی سفید رنگ به شکل هفت یا Vدیده می شود همچنین پوزه این حیوان نیز روشن تر از باقی مناطق بدنش دیده می شود. این نوع خرس از جمله حیوانات منزوی و شبگرد است و به همین خاطر می توان علت رنگ سیاه این نوع خرس را فهمید. برخی دانشمندان، خرس سیاه آسیایی را نیای گونه های مختلف خرس های امروزی می داند.
خرس بلوچی برای زندگی روی درخت سازگار شده است و چنگالهای تیز دست و پا طوری قرار گرفتهاند که به بالارفتن او از درخت کمک میکنند. روی درخت، شاخه ها را زیر خود قرار می دهند و از این رو نمایه های شبه “آشیانه” یکی از نشانه های مهم حضور آنها در هر منطقه است.
زیستگاه آسیای
خرس سیاه آسیایی عمدتا در مناطق جنگلی به خصوص در نواحی تپه ماهوری و کوهستانی در ارتفاعات ۵۰۰ متر تا ۲۷۰۰ زیست میکند.
زیستگاه خرس بلوچی در ایران مناطق کوهستانی و خشک است که عمدتاً با جنگل ها و درخت زارهای پراکنده پسته، بادام و زیتون وحشی، کنار و درختچه داز پوشیده شده است. خرس سیاه آسیایی در مجموع در کشورهای آسیایی ژاپن، چین، روسیه، تایوان، هند، نپال، ویتنام، افغانستان، پاکستان و ایران پراکنده است. در ایران گرچه تا چند سال پیش هیچگونه اطلاع دقیقی از تعداد خرسهای سیاه آسیایی و زیستگاه اصلی آنها وجود نداشت. اما حالا می دانیم که این خرس، بجز سیستان و بلوچستان، در استانهای هرمزگان و کرمان نیز دیده شده است.
کشورمان ایران را می توان غربی ترین نقطه پراکندگی خرس سیاه آسیایی دانست. اما هنوز وضعیت و مکان مشخص شده ای برای زیستگاه کلی این جانور تعریف نشده است. در حقیقت اطلاعات ما درباره عادات و رفتار زیست شناسی این حیوان و زیستگاه ها به همراه پراکندگی آن بسیار اندک است.
زیستگاه خرس بلوچی در ایران
مناطقی همچون قلوان، جاهودق زاغ، گوردی در بشاگرد، رودان، ارتفاعات سردشت و جكدان جاسك، ارتفاعات زاغ پیر زال واقع در رودخانه دژ میناب از زیستگاههای این خرس در ایران بشمار می روند. پروژه بررسی مطلوبیت زیستگاه خرس سیاه آسیایی نشان داد. که این حیوان در زیستگاه های جنوب استان کرمان نیز زندگی می کند. مشاهده این گونه در خطر انقراض در مناطق غربی هرمزگان امیدوار کننده است.
کوهستانهای شهرستان نیکشهر کوهای شوشیم در جنوب سیستان و بلوچستان (ایران) یکی از زیستگاههای اصلی این خرس محسوب میشود.
شهرستان رودان در استان هرمزگان یکی از مهمترین زیستگاههای این گونه ارزشمند در کشور است.
خرس بلوچی زندگی انفرادی دارد و از غارها، حفره های به وجود آمده در اثر ریزش صخره ها و شکاف زیر سنگ ها به عنوان لانه استفاده می کند.
.
تغذیه خرس بلوچی
خرس بلوچی همه چیز خوار است. اما عمدتاً از مواد گیاهی تغذیه می کند. اغلب از میوه های درختان وحشی (پسته، زیتون، داز و کنار) و باغی (خرما) و سایر قسمت های گیاهان مانند علف ها و جوانه ها تغذیه می کند. همچنین از حشرات به خصوص زنبورها، پستانداران کوچک و لاشه نیز تغذیه می کند. غذای آن گیاه داز، خرما، زیتون، میوه، مواد گیاهی، حشرات و لاشه است. خرما ۸۵ درصد رژیم غذایی این حیوان را تشکیل می دهد. و گاهی اوقات حتی به شکار جانوران نیز می پردازد.
عادت و رفتار شناسی خرس بلوچی
خرس آسیایی منزوی، گوشه گیر ولی قلمروطلب است. و آنرا علامت گذاری می کند. خصلت فعالیت شبانه و مردم گریزی این نوع خرس، شانس زندگی او در دنیای امروز را افزایش داده است. حتی محلی ها و بومیان منطقه نیز به ندرت این خرس را می بینند. این حیوان شب هنگام از پناهگاه خود برای شكار بیرون می آید. و تا نزدیك صبح به شكار و خوردن غذا می پردازد و صبح تا شب برای استراحت راهی پناهگاهش می شود.
این خرس که بشدت از انسان گریزان است در عین حال برای تنازع بقا نیز به انسان وابسته است.
با آنکه خرس بلوچی از آرام ترین گونه های خرس در میان پستانداران است اما این گونه در مقابل انسان بسیار پرخاشگر است. در نتیجه بهتر است که هیچ گاه نزدیک این حیوان نشوید. برخلاف تصور عمومی که فکر می کنند.
یكی از عادات عجیب و فوقالعاده خرس آسیایی این است که زمانی كه در گوشه و لبه پرتگاهی غافلگیر شود. خود را لوله می کند و صدها متر روی زمین می غلتد و از منطقه دور می شود. خرس سیاه مثل همه خرس ها میتواند از درخت بالا برود، اما هنگام پایین آمدن کار جالبی انجام می دهد. که تنها مختص خودش است. او می تواند وارونه و رو به پایین (با سر) از درخت پایین بیاید.
نسبت به خرس قهوه ای تندخو تر و منزوی تر است. و هنگام احساس خطر با وجود جثه کوچکترش نسبت به خرس قهوه ای، ترجیح می دهد. به جای فرار از خود دفاع و حتی حمله کند.
ارزش ها و نقش بوم شناختی خرس بلوچی
خرس ها با از بین بردن جوندگان و حشرات نقش موثری در کنترل آفات به عهده دارند. همچنین با خوردن میوه های درختان وحشی و دفع و پخش کردن هسته آنها، که در اثر اسید موجود در دستگاه گوارش پوسته آنها نازک شده است. به تجدید حیات این درختان کمک می کنند. خرس سیاه در راس زنجیره غذایی زیستگاه خود قرار دارد و یک گونه چتر یا پرچم است که حفاظت از آن منجر به حفاظت از اکوسیستم منطقه می شود .
تولید مثل خرس بلوچی
همه خرس ها، خواب زمستانی دارند. این نوع خرس در زمستان نمی خوابد. ۲۵ سال عمر می کند. خرس بلوچی در بدو تولد بسیار اجتماعی بوده و در بازیها بسیار فعال است. با وجود این زمانیکه به بزرگسالی میرسد به زندگی انفرادی سوق پیدا میکنند. آنها یک دوره کوتاه مدت جفت یابی قبل از جفت گیری سپری میکنند.
فصل جفتگیری او در اواخر تابستان است و پس از حدود هفت ماه در زمستان خرس مادر به کمینگاه خود رفته توله هایش را به دنیا می آورد. و هر خرس ماده بین یک تا سه توله به دنیا میآورد و تولهها تا ۱.۵ ماه پس از ترک لانه شیر میخورند و حدود ۲ دو سال همراه با مادر هستند. ماده ها در سن سه سالگی قادر به زادآوری می شوند.
تهدیدات انسانی برای خرس بلوچی
برای خرس سیاه ۳ تهدید عمده وجود دارد. که شامل تخریب زیستگاه، زنده گیری (برای نمایش خیابانی و یا به عنوان حیوان خانگی) و کشتار مستقیم (برای استفاده دارویی از اعضای بدن یا به منظور محافظت از محصولات کشاورزی، دام های اهلی و انسان صورت می گیرد) تشخیص داده شدهاست. اما کاهش مساحت زیستگاه، بزرگترین نگرانی برای خرس سیاه در چین، ژاپن، هند، روسیه و ایران است.
خرس بلوچی هماکنون در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN RED LIST) در طبقه در آستانه انقراض (CR) قرار دارد. و هیچ آمار مشخصی از تعداد اندک باقیمانده جمعیت این گونه در کشور در دست نیست. خطر انقراض این گونه شاید بیشتر از یوزپلنگ باشد. هرچند هر دوی این گونه ها از نظر ارزش در یک سطح قرار دارند.لیست سرخ اتحادیه بین المللی به این معنی است که در طول ۱۰ سال گذشته ۵۰ درصد از جمعیت گونه مورد نظر از بین رفته است.
حفاظت و مدیریت از خرس بلوچی
کاهش چشمگیر بارندگیها از سال ۱۳۷۶ به بعد، در حالی که تصور میشود. بایستی شرایط زیست جانوران را بحرانی تر کند. در برخی مناطق به احیای زیستگاههای خرس سیاه کمک کردهاست.(حذف انسان از محیط زندگی این حیوان باعث شده که شرایط بهتری برای این خرس به وجود بیاید.) علاوه بر این افزایش نسبی بارندگیها در چند سال اخیر، بهبود عملکرد محیط بانان و گشت و کنترلهای منظم و مستمر، آگاهسازی جوامع محلی، بهبود فرهنگ محیط زیستی مردم و حساس شدن نسبت به وضعیت گونههای جانوری، به افزایش جمعیت و کاهش تلفات کمک شایانی کردهاست.
بیمه و جرائم مربوط به خرس بلوچی در ایران
سازمان حفاظت از محیط زیست برای جلوگیری از شکار خرس سیاه آسیایی و حفاظت از آن. جریمه شکاری معادل ۵۰ میلیون تومان را برای آن تعیین کرده است. در مورد خسارت هایی که این گونه در حال انقراض ممکن است. به باغات و نخلستان ها بزند، بیمه خرس و زیانات وارده توسط این حیوان به کشاورزان پرداخت خواهد شد. تا افراد محلی آسیبی به این حیوان نرسانند. طرح حفاظت بلند مدت از این حیوان از خرداد سال ۱۳۹۲ آغاز شده است.
به نظر می رسد که خرس بلوچی مانند دیگر حیوانات در حال انقراض مانند یوزپلنگ ایرانی, فک خزری, گرگ ایرانی, پلنگ ایرانی ,کاراکال (سیاه گوش ایرانی) احتیاج به مطالعه ,حمایت و تحقیق حمایت روی جمعیت هایشان در نقاط مختلف ایران دارند.
تیم آراس سعی دارد پیرامون طبیعت در خطر ایران برای شما عزیزان مطالب جامعی را گرداوری کند. امید است نظرات شما دوستان گره گشای این مسیر باشید.